भारतीय संविधानाची उद्देशिका (Preamble) म्हणजे संविधानाचा प्रास्ताविक भाग असून त्यामध्ये भारतीय राज्यघटनेचे मूलतत्त्व आणि उद्दिष्टे स्पष्टपणे नमूद केलेली आहेत. उद्देशिकेमध्ये भारताच्या संविधानाने स्वीकारलेल्या मूल्यांचा, धोरणांचा आणि उद्दिष्टांचा उल्लेख आहे.
उद्देशिकेचा अर्थ:
1. भारत एक सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही गणराज्य आहे:
● सार्वभौम (Sovereign):
भारत स्वतःच्या अंतर्गत आणि बाह्य बाबतीत पूर्णतः स्वतंत्र आहे. कोणत्याही परकीय सत्ता किंवा संस्थेच्या नियंत्रणाखाली नाही.
● समाजवादी (Socialist):
संपत्तीची समान वाटणी, आर्थिक व सामाजिक विषमता दूर करणे, तसेच समाजातील सर्व घटकांसाठी समान संधी निर्माण करणे.
● धर्मनिरपेक्ष (Secular):
भारतात कोणत्याही धर्माला प्राधान्य नाही. सर्व धर्म समान आहेत, तसेच प्रत्येक व्यक्तीला आपला धर्म स्वीकारण्याचा किंवा न स्वीकारण्याचा अधिकार आहे.
● लोकशाही (Democratic):
लोकांनी लोकांसाठी लोकांच्या द्वारे चालवलेले शासन. जनता हाच सत्ता केंद्रबिंदू आहे.
● गणराज्य (Republic):
भारताचे प्रमुख (राष्ट्रपती) लोकांद्वारे अप्रत्यक्षपणे निवडले जातात आणि ते वंशपरंपरेने निवडले जात नाहीत.
2. न्याय, स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता यांचे आश्वासन:
● न्याय (Justice):
सामाजिक, आर्थिक, आणि राजकीय न्यायाची हमी दिलेली आहे.
● स्वातंत्र्य (Liberty):
प्रत्येक व्यक्तीला विचार, अभिव्यक्ती, श्रद्धा, धर्म, आणि उपासना यांची स्वतंत्रता दिलेली आहे.
● समता (Equality):
सर्व व्यक्तींना समान हक्क आणि संधी मिळणे सुनिश्चित केले आहे.
● बंधुता (Fraternity):
सर्व नागरिकांमध्ये ऐक्य आणि बंधुभाव राखणे, तसेच प्रत्येकाच्या सन्मान आणि स्वाभिमानाचे संरक्षण करणे.
3. भारताचे संविधान लोकांना अर्पण केलेले आहे:
● प्रवर्धित (Promote):
काहीतरी गोष्ट वाढवणे, प्रोत्साहन देणे किंवा पुढे नेण्यासाठी प्रयत्न करणे.
● संकल्पपूर्वक (With Determination):
ठामपणे किंवा दृढनिश्‍चयाने काहीतरी करण्याचा निश्चय.
● निर्धार करून (Resolutely/Deciding Firmly):
काहीतरी ठामपणे किंवा दृढ निश्चयाने ठरवून ते करण्याचा प्रयत्न.
● अंगीकृत (Adopted/Accepted):
स्वतःचे मानून स्वीकारणे किंवा स्वीकारलेली गोष्ट.
● अधिनियमित (Enacted):
कायदा किंवा नियम अधिकृतपणे लागू करणे किंवा तयार करणे.
उद्देशिकेच्या शेवटी “आम्ही भारताचे लोक” असे लिहून, हे संविधान लोकांनी तयार केलेले आणि लोकांसाठी समर्पित आहे, हे अधोरेखित केले आहे.
उद्देशिकेचा सारांश :
भारतीय संविधानाची उद्देशिका भारताच्या लोकशाहीचे मुख्य तत्त्व स्पष्ट करते. ती सामाजिक न्याय, स्वातंत्र्य, समता, आणि बंधुभाव यांना प्राधान्य देत, भारताच्या सार्वभौमतेचे व धर्मनिरपेक्षतेचे महत्व दर्शवते. ती एक प्रकारे भारताच्या भविष्यासाठी उद्दिष्टपत्र आहे.
