महात्मा ज्योतिबा फुले हे भारतातील एक महान समाजसुधारक, शिक्षक आणि लेखक होते. त्यांचा जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी सातारा जिल्ह्यातील कटगुण या गावी झाला. महात्मा फुले हे विशेषतः भारतीय समाजातील वर्णव्यवस्था, जातीपाती, स्त्रीदासता आणि शिक्षणासाठी त्यांच्या अथक प्रयत्नांसाठी ओळखले जातात.
जीवनकार्य आणि समाजसुधारणा :
महात्मा फुले यांनी आपल्या जीवनभर भारतीय समाजाच्या विविध बाबींचे सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी आपल्या कार्याच्या माध्यमातून दलित, आदिवासी आणि महिलांसाठी अनेक लढाया लढल्या. फुले यांच्या दृष्टिकोनात समाजातील सशक्तिकरणाच्या प्रक्रियेसाठी शिक्षण अत्यंत महत्त्वाचे होते. १८४८ मध्ये, त्यांनी आपल्या पत्नी सावित्रीबाई फुले सोबत पुण्यातील “पहिली स्त्री शाळा” सुरू केली. यामुळे स्त्रियांना शिक्षण मिळवण्याचे मार्ग खुले झाले.
स्त्री-शक्ती आणि शिक्षण :
महात्मा फुले यांच्या कामाचे एक महत्त्वाचे अंग म्हणजे स्त्रीच्या शिक्षणावर त्यांचे विशेष लक्ष होते. त्या काळात स्त्रियांना शिक्षणाची फारशी संधी नव्हती. फुले यांनी स्त्रीला समान हक्क देण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी स्त्रीला घराच्या बाहेर जाण्याचे, शिक्षण घेण्याचे आणि समाजात आपले स्थान निर्माण करण्याचे समर्थन केले. त्याचबरोबर, त्यांनी बालविवाह आणि अंधश्रद्धांवरही टीका केली.
शेतकऱ्यांची स्थिती :
महात्मा फुले यांनी शेतकऱ्यांची स्थिती सुधारणेसाठीही मोठे काम केले. त्यांनी “सुशिक्षित शेतकरी” तयार करण्यावर जोर दिला. शेतकऱ्यांच्या जीवनमानात सुधारणा करण्यासाठी त्यांना शेतकरी संघटनांची गरज होती, आणि फुले यांनी त्यासाठी प्रयत्न केले. ‘शेतकऱ्यांचा आसूड’ हा प्रसिद्ध ग्रंथ त्यांनी लिहला.
धार्मिक समानता :
महात्मा फुले हे धर्माच्या संदर्भात एका खुल्या दृष्टिकोनाचे होते. त्यांनी ब्राह्मणवादी धार्मिक पद्धतींवर टीका केली आणि समाजातील दीनदुबळ्यांसाठी समान हक्क आणि संधीची मागणी केली. त्यांनी “सत्यशोधक समाज” स्थापन केला, ज्याचा उद्देश म्हणजे खोटी धर्मविषयक कल्पना आणि पंथांवर टीका करणे आणि समाजातील समानता प्रस्थापित करणे.
मृत्यू आणि वारसा:
महात्मा फुले यांचे निधन २८ नोव्हेंबर १८९० रोजी झाले. त्यांचे जीवन कार्य आजही समाजसुधारकांसाठी प्रेरणादायक आहे. त्यांच्या योगदानामुळेच आज भारतात महिलांच्या शिक्षणात, दलितांच्या हक्कांच्या संरक्षणात आणि शेतकऱ्यांच्या उन्नतीत खूप मोठ्या बदलाची सुरूवात झाली. महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्या कार्यामुळे भारतीय समाजात अनेक सकारात्मक बदल घडले. त्यांची शिकवण आजही समाजात विविध स्तरांवर महत्त्वपूर्ण आहे.
